چرا به علی بن موسی، امام هشتم شیعیان، "رضا" می گویند؟

مقدمه

رشد اسلام ناب و اصیل محمدی (ص) و تشیع حقّه علوی مدیون رشادت‌ها و جان فشانیهای امامان معصوم و این طلایه‌داران توحید می‌باشد. خصوصاً رشد تشیع در ایران و گسترش آن در این مرز و بوم نتیجه مهاجرت و تلاشهای حضرت علی بن موسی الرضا (ع) و آباء و احفاد ‌و اولادشان می‌باشد.

تاریخ ولادت

بنابر آنچه در منابع تاریخی آمده است در روز، ماه و سال تولد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) اختلاف است.

چنانکه عده‌ای پنج شنبه و عده‌ای جمعه را روز تولد ایشان می‌دانند. اربلی (در کشف الغمه) ذی الحجه را ماه تولد آن حضرت می‌داند. طبرسی (در اعلام الوری)، کفعمی (در مصباح) و شهید (در دروس) ذیقعده را ماه تولد حضرت می‌دانند و افرادی همچون شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا، ربیع الاول را ماه تولد ایشان می‌دانند. و در سال تولد ایشان افرادی چون کلینی در کافی، طبرسی در اعلام الوری، کفعمی در مصباح، شهید در دروس و مفید در ارشاد سال 148 هـ را یعنی همان سال شهادت امام صادق (ع) را سال تولد امام رضا (ع) می‌دانند. و افرادی همچون حافظ عبدالعزیز و اربلی در کشف الغمه و صدوق در عیون اخبار الرضا سال 153 هـ را، که پنج سال پس از رحلت امام صادق (ع) است را سال تولد امام می‌دانند.[1] و برخی سال 151 هـ را سال تولد حضرت می‌دانند.[2] ولی بر اساس گفته اکثر مورخان و تقدم افرادی همچون کلینی (م 328) و مفید (م 413) شاید بتوان گفت که تاریخ تولد حضرت در سال 148هـ بوده است. ولی کسانی که معتقدند که سال تولد حضرت 153هـ است،[3] استناد به روایاتی کرده‌اند که به گمان ایشان این روایات دلالت می‌کند بر اینکه حضرت رضا (ع) چند سال پس از امام صادق (ع) متولد شده‌اند؛ چرا که حضرت امام صادق (ع) آرزوی دیدار علی بن موسی الرضا (ع) را می‌کردند. از جمله: « از حضرت موسی بن جعفر (ع) روایت شده که می‌فرمود:

«شنیدم از پدرم جعفر بن محمد (ع) که مکرر به من می‌فرمود که عالم آل محمد در صلب تو است و ای کاش من او را درک می‌کردم. پس بدرستیکه او همنام امیرالمؤمنین علی (ع) است»[4]

ولی باید گفت حقیقتاً نمی‌توان از این روایت و روایاتی مشابه آن ثابت کرد که حضرت امام رضا (ع) پنج سال پس از امام صادق (ع) متولد شده‌اند.

بنابراین بنا به قول مشهور، حضرت در 11 ذی القعده سال 148 هـ در مدینه چشم به جهان گشودند و با نور وجود خود عالم هستی را روشنی ‌بخشیدند.

نام، کنیه، القاب و نقش انگشتری حضرت

حضرت علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن ابیطالب (ع)، هشتمین امام از دوازده امامی هستند که منصوص از جانب خدا به واسطه پیامبر می‌باشند. کنیه ایشان ابوالحسن و خواص آن جناب را ابوعلی می‌گفتند.[5] القاب ایشان رضا، صابر، زکی، ولی، وفی، سراج الله، نورالهدی، قرة عین المؤمنین، مکیدة الملحدین، کفو، الملک، کافی الخلق، رب السریر می‌باشد.[6] در کافی به نقل از یونس آمده است که حضرت فرمود:

«نقش انگشتری من، ما شاء الله لا قوة الّا بالله است»[7]

و عده‌آی نقش انگشتری حضرت را حسبی الله ذکر کرده‌‌اند.[8] در عیون اخبار الرضا[9] آمده است که بزنطی می‌گوید:

به حضرت جواد (ع) عرض کردم گروهی از مخالفین شما معتقدند که لقب رضا را مأمون به پدر شما داد، چون راضی شد که ولیعهد او باشد. حضرت فرمود:

«به خدا دروغ گفته‌اند و کار نابجایی کرده‌اند. خداوند بزرگ او را رضا نامیده زیرا او مورد رضایت خدا بود در آسمانها و مورد پسند پیامبر اکرم (ص) و ائمه طاهرین بود در زمین»

عرض کردم مگر تمام آباء و اجداد شما از ائمه طاهرین (ع) مورد پسند خداوند و پیامبر (ص) نبودند، فرمود:

«چرا؟»

عرض کردم پس چرا پدرت را بین آنها رضا لقب دادند؟ فرمود:

«چون مخالفین نیز او را چنان پسندیدند که دوستان و موافقین نیز پسندیده بودند. ولی این موفقیت برای هیچ کدام از آباء گرامش دست نداد. به همین جهت در میان ائمه به رضا ملقب شد»

مادر حضرت

در کشف الغمّه آمده است که:[10] مادر امام رضا (ع) کنیزی بنام خیزران مرسیه بود. بعضی گفته‌اند "شقراء نوبیه" که اسمش اروی و لقبش شقراء بود. حافظ عبدالعزیز می‌گوید:‌ نام مادر امام رضا (ع) "سکینه نوبیه" بود.[11] طبرسی در اعلام الوری می‌نویسد: مادر ایشان کنیز فرزند داری به نام ام البنین بود که او را "نجمه" می‌گفتند. بعضی "سکن نوبیه" نیز گفته‌اند.[12] در عیون اخبار الرضا آمده است که: "حمیده مصطفاة" که مادر حضرت موسی بن جعفر (ع) و از بزرگ زادگان عجم بود، کنیزی به نام "تکتم"، خرید، که از شایسته ترین زنها از نظر دینی و عقل و احترام نسبت به سرور خود "حمیده مصطفاة" محسوب می‌شد. به طوری که در تمامی مدتی که در اختیار او بود، به منظور احترام وی در مقابلش ننشست. روزی به فرزندش موسی بن جعفر(ع) فرمود: "تکتم" زنی است که تا کنون از او بهتر ندیده‌ام. یقین دارم اگر صاحب فرزند شود، نسل پاکی خواهد داشت. او را به تو بخشیدم، قدرش را بدان. وقتی حضرت رضا (ع) از او متولد شد لقب "طاهره" به او داده گفت: حضرت رضا خیلی شیر می‌خورد و فرزند سالم و فربه بود، "تکتم" گفت یک زن شیرده برایم پیدا کنید، گفتند شیرت کم شده؟ گفت: دروغ نمی‌گویم، کم نشده! ولی دعاها و نمازهایی که می‌خواندم، از هنگام ولادت او کم شده است. برخی قائلند دلیل اینکه نام مادر حضرت رضا (ع) تکتم بود، این شعر است که آن جناب را مدح می‌کند:

الا ان خیر الناس نفساً و والداً و رهطاً و اجدادا علی المعظم

اتتنا به للعلم والحلم ثامنا اماماً یؤدی حجة الله تکتم[13]

در عیون اخبار الرضا آمده است که: علی بن میثم از پدر خود نقل کرده که وقتی حمیده مادر موسی بن جعفر (ع) مادر حضرت رضا (ع) (نجمه) را خرید، گفت: در خواب پیغمبر اکرم (ص) را دیدم، فرمود:

«حمیده، این نجمه متعلق به فرزند موسی بن جعفر (ع) است، زیرا برایش از او فرزندی که بهترین فرد روی زمین است، متولد خواهد شد»

لذا حمیده، نجمه را به موسی بن جعفر(ع) بخشید. پس از تولد حضرت رضا(ع) او را طاهره نامید. و او چند اسم داشت، نجمه، اروی، سکن، سمانه، تکتم.....و نیز در عیون اخبار الرضا به نقل از هشام بن احمد آمده است که امام موسی بن جعفر (ع) به من فرمود:

«آیا نفهمیدی برده فروشی از مغرب آمده باشد؟»

گفتم نه، فرمود:

«چرا، یک نفر آمده، حرکت کن با هم برویم پیش او»

هر دو سوار بر مرکب شدیم رفتیم، دیدم مردی با چند برده از مغرب آمده است. فرمود:

«کنیزهای خود را نشان بده»

نه کنیز نشان داد. ولی موسی بن جعفر (ع) هیچ کدام را نخواستند و فرمودند:

« باز هم بیاور»

گفت دیگر کنیزی نمانده. حضرت فرمود:

«چرا هنوز هست»

آن مرد گفت نه بخدا، فقط کنیز مریضی دارم. حضرت فرمود:

«چه می‌شود، آن را هم نشان بده»

مرد امتناع کرد از نشان دادن، پس حضرت بازگشتند. فردا صبح مرا پیش او فرستاد، فرمود:

«به او بگو آن کنیز را به چند می‌خواهی بفروشی؟ او خواهد گفت به فلان مبلغ، بگو خریدم»

پیغام را رساندم، گفت از فلان مبلغ کمتر نمی‌دهم. گفتم من بهمان مبلغ از تو خریدم. او هم قبول کرد. و می‌گفت آن مردی که دیروز با تو بود کیست؟ گفتم مردی از بنی هاشم....سپس گفت من داستان این کنیز را برایت نقل می کنم! او را از انتهای مغرب خریدم. زنی از اهل کتاب مرا دید. گفت: این چه کنیزی است همراه تو؟ گفتم او را برای خودم خریده‌ام. گفت چنین کنیزی شایسته نیست، نزد چون تو باشد. او باید نزد بهترین فرد روی زمین باشد. بزودی فرزندی از او متولد خواهد شد که شرق و غرب تابع او می‌شوند. گفت کنیز را نزد موسی بن جعفر (ع) آوردم. چیزی نگذشت که حضرت رضا از او متولد شد.[14]

از نجمه مادر حضرت رضا (ع) نقل شده وقتی حامله به حضرت رضا (ع) شده بودم، سنگینی حمل را احساس نمی‌کردم و در خواب صدای تسبیح و تهلیل و تمجید از شکم خود می‌شنیدم که باعث هول و هراس من می‌شد. همین که بیدار می‌شدم، چیزی نمی‌شنیدم. همین که حضرت متولد شد، روی زمین افتاد دست بر زمین گذاشت و سر به آسمان بلند کرده لبهایش را حرکت می‌داد. مثل اینکه چیزی می‌گوید. پدرش موسی بن جعفر (ع) وارد شد گفت:

«گوارا باد تو را نجمه، این لطفی که خدا به تو فرمود»

او را در پارچه سفیدی پیچیده به آن جناب دادم. در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت،‌ آب فرات خواست و کامش را با آب فرات برداشت، بعد به من برگردانید. فرمود:

«بگیر این بقیة الله است در روی زمین»

نصوص پیرامون امامت حضرت امام رضا (ع) و برخورد اصحاب با این مسئله

حضرت امام رضا (ع) در سال 183 هـ پس از شهادت پدر بزرگوارشان موسی بن جعفر (ع) درسن 35 سالگی به امامت رسیدند. از آنجایی که مسأله امامت در اواخر زندگی موسی بن جعفر (ع) بسیار پیچیده و سخت بود، اما بیشتر اصحاب امام کاظم (ع) جانشینی امام رضا (ع) را از طرف آن حضرت پذیرفتند. شیخ مفید نام دوازده تن از این صحابه را که روایاتی در موضوع تعیین امام رضا (ع) به جانشینی پدر بزرگوار نقل کرده‌اند، ذکر می‌کند که مهمترین آنها: داود بن کثیر الرّقی، محمد بن اسحاق بن عمار، علی بن یقطین، و محمد بن سنان می‌باشد.[15]

نصر بن قابوس می‌گوید: به ابو ابراهیم (موسی بن جعفر ع) عرض کردم: من از پدر شما درباره جانشین سئوال کردم، شما را معرفی فرمود. پس به عرض آن حضرت رساندم که وقتی حضرت صادق (ع) به شهادت رسید، میان مردم اختلاف افتاد (ذهب الناس یمیناً و شمالاً)، من و دوستانم شما را برگزیدیم، اینک ما را مطلع فرمایید که چه کسی جانشین شما خواهد بود؟ امام (ع) فرزند خود علی را معرفی کرد.[16]

اولاد حضرت رضا (ع)

مورخان در اینکه از امام رضا (ع) یک فرزند یا فرزندان بیشتری باقی مانده اختلاف دارند. قول مشهور این است که آن حضرت تنها یک فرزند به نام محمد داشته‌اند...

ابن شهر آشوب به نقل از محمد بن طلحه می‌گوید: اولاد حضرت رضا (ع) شش نفر بودند. پنج پسر و یک دختر و اسامی فرزندانش، محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه بود.[17] از دلائل الحمیری است که حنان بن سدیر گفت: به حضرت رضا (ع) عرض کردم ممکن است امام فرزند نداشته باشد. فرمود:

«برای من جز یک فرزند متولد نخواهد شد، ولی از نسل او گروه زیادی بوجود می‌آیند»[18]

ابن خشاب (م 567) گفت: متولد شد برای حضرت پنج پسر و یک دختر، اسم پسرهای ایشان محمد امام ابوجعفر ثانی، ابو محمد حسن، جعفر و ابراهیم و حسین و نام دختر ایشان عایشه بود.[19]

ولی در العدد القویه آمده است که برای حضرت دو پسر بود؛ یکی محمد و دیگری موسی.[20] شاید بتوان این روایت را با استناد به روایت قرب الاسناد تأیید کرد. چرا که در قرب الاسناد آمده است که بزنطی به امام رضا (ع) گفت: من سالها از شما درباره خلیفه بعد از شما از شما سئوال می‌کردم و شما می‌گفتید: فرزندم. و در آن روزها برای شما بیش از یک فرزند نبود. ولی امروز که خداوند به شما دو فرزند داده کدام یک جانشین شما است.[21]و نیز در کتاب عیون اخبار الرضا آمده است که برای حضرت دختری بنام فاطمه بوده است.[22] در اعلام الوری و مناقب ابن شهر آشوب آمده است که برای حضرت رضا (ع) یک فرزند بود بنام محمد بن علی جواد و ایشان دیگر فرزندی نداشتند.

رافعی می‌نویسد: مشهور است که علی بن موسی الرضا (ع) در سفری به قزوین تشریف آورده و در خانه داود بن سلیمان غازی مخفی شده است. چنانکه اسحاق بن محمد و علی بن مهرویه در نوشته‌ای از طریق همین داود از امام نقل کرده‌اند که فرزندی از آن حضرت که دو سال یا کمتر داشته در قزوین مدفون شده است.[23] این همان امام زاده حسین است که اکنون در قزوین وجود دارد. به احتمال این مسافرت در سال 193 هـ مقارن با مرگ هارون الرشید صورت گرفته است.[24]